“เมื่อสัตว์เลี้ยงกลายเป็นส่วนสำคัญของชีวิต การสูงวัยในถิ่นที่อยู่กับสัตว์เลี้ยงจึงเป็นทางเลือกใหม่ของการสูงวัยอย่างมีคุณภาพ ท่ามกลางกระแสเลี้ยงสัตว์แทนลูกและการเพิ่มขึ้นของผู้สูงอายุที่อยู่ลำพัง”

การอยู่ร่วมกับสัตว์เลี้ยงของผู้สูงอายุเป็นปรากฎการณ์ที่พบเห็นได้มากขึ้นในปัจจุบัน โดยเฉพาะตามสื่อต่างๆ ที่มักนำเสนอภาพความผูกพันระหว่างผู้สูงอายุกับสัตว์เลี้ยงที่ได้รับการเรียกขานและดูแลราวกับลูกหลาน ในด้านหนึ่งปรากฎการณ์นี้แสดงถึงเทรนด์ "Pet Humanization" และ “Pet Parent” ที่สัตว์เลี้ยงถูกนิยามและปฏิบัติเหมือนมนุษย์ ส่วนผู้เป็นเจ้าของก็สวมบทบาทการเป็นพ่อแม่ที่ต้องดูแลใส่ใจสัตว์เลี้ยงประหนึ่งลูกหรือสมาชิกในครอบครัว ทว่าอีกด้านก็สะท้อนความเปลี่ยวเหงาของสังคมสูงวัย เมื่อสัตว์เลี้ยงเข้ามามีบทบาทเป็นตัวแทนคนในครอบครัวและเติมเต็มความเป็น "บ้าน" ให้กับผู้สูงอายุ สอดรับกับสถานการณ์ผู้สูงอายุในประเทศไทยที่มีแนวโน้มอาศัยอยู่ตามลำพังคนเดียวและอยู่ตามลำพังเฉพาะคู่สมรสมากขึ้น¹

รูป 1 คุณยายขณะกำลังให้อาหารน้องสามย่าน
ภาพโดย ผู้เขียน

การเข้าสู่สังคมสูงวัยของหลายประเทศทั่วโลกทำให้การดูแลความเป็นอยู่ของผู้สูงอายุกลายมาเป็นวาระสำคัญ พร้อมคำถามว่าจะทำอย่างไรให้การสูงวัยมีคุณภาพและยั่งยืน โดยไม่ละเลยความต้องการของผู้สูงอายุ ประเด็นหนึ่งที่ถูกหยิบยกมาพูดถึงคือ “การสูงวัยในถิ่นที่อยู่” (Aging in Place) ที่เป็นการส่งเสริมให้ผู้สูงอายุสามารถใช้ชีวิตในบ้านหรือชุมชนที่คุ้นเคยจวบจนวาระท้ายได้อย่างปลอดภัย เป็นอิสระ และสะดวกสบาย ไม่ว่าจะมีอายุ รายได้ หรือความสามารถระดับใด² แนวคิดนี้มิได้พิจารณาเพียงมิติทางกายภาพ เช่น การปรับปรุงที่อยู่อาศัยและการเข้าถึงบริการสุขภาพ แต่ยังสามารถมองไปถึงการสร้างและรักษาความสัมพันธ์ทางสังคมของผู้สูงอายุกับครอบครัว เพื่อนบ้าน และสัตว์เลี้ยงด้วยเช่นกัน

ในสหรัฐอเมริกา ครัวเรือนที่อยู่ร่วมกับสัตว์เลี้ยงมีจำนวนเพิ่มขึ้นมากหลังการระบาดใหญ่ของ COVID-19  เนื่องจากคนเห็นความสำคัญของสัตว์เลี้ยงในฐานะเพื่อนร่วมชีวิตและผู้สนับสนุนทางอารมณ์ช่วงต้องกักตัวอยู่บ้าน โดยเฉพาะผู้สูงอายุที่อาศัยอยู่ตามลำพัง ซึ่งสัตว์เลี้ยงเป็นสิ่งมีชีวิตเดียวที่พวกเขามีปฏิสัมพันธ์ด้วยในช่วงเวลาอันยากลำบาก³ ด้าน  งานวิจัยในแคนาดาชี้ให้เห็นว่าการอยู่ร่วมกับสัตว์เลี้ยงของผู้สูงอายุมีความเชื่อมโยงอย่างมากกับการสูงวัยในถิ่นที่อยู่ เนื่องจากสัตว์เลี้ยงสามารถเสริมสร้างคุณภาพชีวิตให้กับผู้สูงอายุที่เลือกใช้ชีวิตบั้นปลายในบ้านหรือชุมชนที่คุ้นเคย ข้อค้นพบจำนวนมากกล่าวถึงผลเชิงบวกของการอาศัยอยู่ร่วมกับสัตว์เลี้ยงของผู้สูงอายุ สรุปได้อย่างน้อย 3 ด้าน คือ 1) ด้านร่างกาย สัตว์เลี้ยงช่วยกระตุ้นการเคลื่อนไหว เพิ่มกิจกรรมทางกาย และลดการอยู่เฉย 2) ด้านอารมณ์และจิตใจ การสัมผัสและมีปฏิสัมพันธ์กับสัตว์เลี้ยงช่วยลดความเครียด คลายความเหงา และเพิ่มความมั่นคงทางอารมณ์ และ 3) ด้านสังคม สัตว์เลี้ยงช่วยสนับสนุนการมีปฏิสัมพันธ์ การมีส่วนร่วมทางสังคม เชื่อมช่องว่างระหว่างวัย เช่น การพูดคุยกับเพื่อนบ้านและทำกิจกรรมกับกลุ่มคนรักสัตว์ที่ประกอบไปด้วยคนหลายช่วงอายุ นอกจากนี้ การมีสัตว์เลี้ยงยังทำให้ผู้สูงอายุรู้สึกถึงคุณค่าและเป้าหมายในชีวิตจากการได้ดูแลใครสักคน⁴ อย่างไรก็ดี มีงานวิจัยที่ชี้ให้เห็นผลเชิงลบต่อคุณภาพชีวิตผู้สูงอายุจากการอยู่ร่วมกับสัตว์เลี้ยง เช่น ความเสี่ยงจากการเจ็บป่วยและการบาดเจ็บที่เกี่ยวข้องกับสัตว์เลี้ยง (เช่น การล้ม ถูกกัด) ความเครียดจากภาระค่าใช้จ่ายในการดูแล และความเศร้าโศกอย่างรุนแรงเมื่อสูญเสียสัตว์เลี้ยง ถึงกระนั้น ด้วยผลเชิงบวกที่ยังมีอยู่มาก การอยู่ร่วมกับสัตว์เลี้ยงของผู้สูงอายุจึงยังคงได้รับการสนับสนุนจากหลายฝ่าย⁵

คำถามสำคัญคือ ทำอย่างไรให้การอยู่ร่วมกับสัตว์เลี้ยงของผู้สูงอายุสามารถเป็นไปภายใต้แนวคิดการสูงวัยในถิ่นที่อยู่ ควบคู่ไปกับพิจารณาถึงผลเชิงลบที่อาจจะตามมาจากการเลี้ยงสัตว์ของผู้สูงอายุ งานศึกษาของณปภัช สัจนวกุล และคณะ (2564) เสนอว่า การสูงวัยในถิ่นที่อยู่มีองค์ประกอบสำคัญ 3 มิติ คือ สถานที่ สังคม และสุขภาพ⁵ เมื่อนำกรอบดังกล่าวมามองบริบทของการอยู่ร่วมกับสัตว์เลี้ยงและผู้สูงอายุในชุมชนของผู้เขียน ซึ่งเป็นชุมชนขนาด 120 หลังคาเรือน ตั้งอยู่ในเขตปริมณฑลของกรุงเทพมหานคร มีผู้สูงอายุและผู้ที่กำลังจะเข้าสู่วัยสูงอายุหลายคนเลี้ยงสัตว์ เช่น แมวและสุนัข ทำให้พอจะมองเห็นองค์ประกอบสำคัญพื้นฐานที่ควรคำนึงถึง หากต้องการออกแบบแนวทางการสูงวัยในถิ่นที่อยู่กับสัตว์เลี้ยงให้มีคุณภาพ ดังนี้ (ดูรูป 2 ประกอบ)

รูป 2 องค์ประกอบสำคัญการสูงวัยในถิ่นที่อยู่กับสัตว์เลี้ยง
ที่มา: สังเคราะห์และพัฒนาจาก ณปภัช สัจนวกุล และคณะ (2564)
โดย ผู้เขียน

1) สถานที่ ประกอบด้วย 3 ด้าน คือ

• การปรับปรุงที่อยู่อาศัยที่เอื้อต่อการใช้ชีวิตของผู้สูงอายุและสัตว์เลี้ยง โดยคำนึงถึงพื้นที่และจัดวาง เช่น จัดโซนที่ชัดเจนสำหรับสัตว์เลี้ยง (พื้นที่ให้อาหาร นอน ขับถ่าย เพื่อให้ง่ายต่อการดูแลสุขอนามัย) ใช้เฟอร์นิเจอร์ที่มีมุมโค้งมนลดความเสี่ยงจากการชนหรือเกิดอุบัติเหตุ จัดระเบียบการวางสิ่งของให้มีพื้นที่เพียงพอสำหรับการเดินหรือเคลื่อนไหวของผู้สูงอายุและสัตว์เลี้ยง
• เทคโนโลยีและอุปกรณ์ช่วยดูแลสัตว์เลี้ยงและความปลอดภัยผู้สูงอายุ เช่น เครื่องให้อาหารอัตโนมัติ อุปกรณ์ติดตามสัตว์เลี้ยง หรืออุปกรณ์แจ้งเตือนหากสัตว์เลี้ยงมีพฤติกรรมผิดปกติ   ซึ่งสามารถหาซื้อได้ตามร้าน Pet Shop ละแวกใกล้เคียงชุมชนและร้านค้าออนไลน์
• สภาพแวดล้อมและชุมชนที่เป็นมิตรกับสัตว์เลี้ยง เช่น สวนสาธารณะที่อนุญาตให้นำสัตว์เลี้ยงเข้าไปได้ การสร้างรั้วรอบบริเวณบ้านที่ปลอดภัยสำหรับสัตว์เลี้ยงและป้องกันสัตว์หลุดออกไปสู่พื้นที่เสี่ยง

2) สังคม บริการทางสังคมที่ออกแบบตามความจำเป็นของพื้นที่ โดยจากประสบการณ์อาศัยอยู่ในครอบครัวและชุมชนที่มีผู้สูงอายุเลี้ยงสัตว์มาหลายปี ผู้เขียนมองว่าควรมีบริการครอบคลุม 4 ด้าน ดังนี้

• บริการช่วยเหลือสำหรับผู้สูงอายุและสัตว์เลี้ยง เช่น บริการพาไปพบสัตวแพทย์ อาสาสมัครหรือหน่วยบริการช่วยดูแลสัตว์เลี้ยงชั่วคราวกรณีผู้สูงอายุมีปัญหาสุขภาพหรือติดภารกิจ บริการดูแลความสะอาดของสัตว์เลี้ยงถึงบ้าน และบริการช่วยจัดหาเทคโนโลยีและอุปกรณ์ช่วยดูแลสัตว์เลี้ยงและความปลอดภัยผู้สูงอายุ รวมถึงสอนการใช้อุปกรณ์ดังกล่าว
• เครือข่ายชุมชนคนเลี้ยงสัตว์ เช่น จัดตั้งกลุ่มหรือชมรมของผู้สูงอายุที่เลี้ยงสัตว์เลี้ยงในชุมชนเพื่อสร้างโอกาสในการแลกเปลี่ยนความรู้ ประสบการณ์ และการสนับสนุนซึ่งกันและกัน เช่น การส่งต่ออุปกรณ์สำหรับสัตว์เลี้ยงมือสองที่ยังสภาพดีเพื่อช่วยประหยัดค่าใช้จ่ายและลดขยะจากสินค้าดังกล่าว
• ธนาคารอาหารสัตว์ เพื่อช่วยแบ่งเบาภาระผู้สูงอายุที่มีข้อจำกัดเรื่องค่าใช้จ่ายและลดการทิ้งอาหารสัตว์
• ศูนย์ One Stop Service ให้คำปรึกษาและสนับสนุนข้อมูลการเลี้ยงสัตว์ในวัยสูงอายุอย่างรอบด้าน เช่น การประเมินความพร้อมของผู้สูงอายุในการเลี้ยงสัตว์ คำแนะนำการเลือกชนิดสัตว์ที่เหมาะสม การเข้าถึงทรัพยากรและบริการทางสังคม และบริการด้านสุขภาพต่างๆ  

3) สุขภาพ บริการสุขภาพที่ครอบคลุมทั้งคนและสัตว์ ได้แก่

• สุขภาพผู้สูงอายุ เช่น โปรแกรมสนับสนุนผู้สูงอายุออกกำลังกายร่วมกับสัตว์เลี้ยง โปรแกรมให้คำปรึกษาด้านสุขภาพจิตกรณีการสูญเสียสัตว์เลี้ยง
• สุขภาพสัตว์เลี้ยง เช่น การให้ความรู้เกี่ยวกับโภชนาการ การดูแลสุขภาพขั้นพื้นฐาน และการสังเกตพฤติกรรมที่อาจเป็นสัญญาณของโรค บริการตรวจสุขภาพสัตว์เลี้ยงในชุมชน
• การวางแผนดูแลระยะท้าย เตรียมแผนดูแลสัตว์เลี้ยงเมื่อผู้สูงอายุไม่สามารถดูแลได้ เช่น การระบุผู้ดูแลแทนหรือการหาที่พักพิงให้สัตว์เลี้ยง การวางแผนดูแลสุขภาพล่วงหน้าให้สัตว์เลี้ยง การสร้างความเข้าใจเรื่องการดูแลประคับประคองในสัตว์เลี้ยง และการุณยฆาต

โดยสรุปการอยู่ร่วมกับสัตว์เลี้ยงของผู้สูงอายุสะท้อนความสัมพันธ์ที่ลึกซึ้งและซับซ้อนระหว่างมนุษย์กับสัตว์ ซึ่งก้าวข้ามจากการมองสัตว์เลี้ยงเป็นเพียงสิ่งมีชีวิตธรรมดา แต่เป็นเพื่อนสนิท สมาชิกในครอบครัว และบุคคลสำคัญ รวมถึงมีบทบาทต่อการสนับสนุนการสูงวัยในถิ่นที่อยู่ผ่านการเสริมสร้างคุณภาพชีวิตในมิติต่างๆ ทั้งนี้ การสูงวัยในถิ่นที่อยู่กับสัตว์เลี้ยงเป็น “ทางเลือก” หนึ่งของการสูงวัยอย่างมีคุณภาพ มีเป้าหมายให้ผู้สูงอายุสามารถเลือกวิถีชีวิตที่เหมาะสมกับตัวเองและได้รับการสนับสนุนด้านสถานที่ บริการทางสังคม และสุขภาพตามหลักการ Aging in Place แน่นอนว่าการสูงวัยกับสัตว์เลี้ยงไม่ใช่ทางเลือกที่เหมาะสมสำหรับผู้สูงอายุทุกคนและมีข้อท้าทายที่ควรพิจารณา อย่างไรก็ดี เมื่อหันมามองสถานการณ์ในประเทศไทยที่ประชากรสูงอายุกำลังเพิ่มขึ้นต่อเนื่อง พร้อมกับการเติบโตของกระแสเลี้ยงสัตว์แทนลูกและแนวโน้มการอยู่ตามลำพังของผู้สูงอายุ ย่อมมีความเป็นไปได้ว่าในอนาคตผู้สูงอายุที่ต้องการใช้ชีวิตบั้นปลายกับสัตว์เลี้ยงจะเพิ่มขึ้น คำถามที่ตามมาคือ สังคมไทยจะมีการพัฒนาระบบสนับสนุนและแนวปฏิบัติที่เหมาะสมเพื่อให้การสูงวัยกับสัตว์เลี้ยงดำเนินไปอย่างมีคุณภาพและยั่งยืนอย่างไรโดยคำนึงถึงบริบทการสูงวัยของทั้งคนและสัตว์

เอกสารอ้างอิง

1. ศุทธิดา ชวนวัน (2567). เทรนด์ใหม่มีสัตว์เลี้ยงเป็นลูก สวนกระแสเด็กเกิดน้อย. The Prachakorn. https://www.theprachakorn.com/newsDetail.php?id=954 สืบค้นเมื่อ 15 พฤศจิกายน 2567
2. Centers for Disease Control and Prevention. (2022). Healthy places terminology. https://www.cdc.gov/healthyplaces/terminology.htm สืบค้นเมื่อ 10 พฤศจิกายน 2567
3. School of Social Work, University of Pittsburgh. (2021). Aging in Place with Pets. https://www.socialwork.pitt.edu/research/aging-initiatives-programs/aging-place-pets สืบค้นเมื่อ 15 พฤศจิกายน 2567
4. Toohey, A. M. (2023). Considering Cats, Dogs, and Contradictions: Pets and Their Relational Influence on Experiences of Aging in Place. Canadian Journal on Aging, 42(3), 506-515. https://doi.org/10.1017/S0714980823000168 สืบค้นเมื่อ 9 พฤศจิกายน 2567
5. Obradović, N., Lagueux, É., Michaud, F., & Provencher, V. (2020). Pros and cons of pet ownership in sustaining independence in community-dwelling older adults: a scoping review. Ageing and Society, 40(9), 2061–2076. doi:10.1017/S0144686X19000382 สืบค้นเมื่อ 10 พฤศจิกายน
6. ณปภัช สัจนวกุล และคณะ (2564). เอกสารสรุปการวิจัย: Aging in Place ข้อเสนอตัวแบบนโยบายจากบทเรียนต่างประเทศ. สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล. https://ipsr.mahidol.ac.th/ipsrbeta/FileUpload/PDF/Report-File-678.pdf สืบค้นเมื่อ 10 พฤศจิกายน 2567