อาการปวดคอบ่าไหล่ เป็นปัญหาสุขภาพของคนทำงานที่ต้องนั่งอยู่หน้าจอนานๆ ผู้เขียนก็มีอาการนี้อยู่นานหลายปี และแก้ปัญหาโดยการไปนวด ซึ่งก็แก้ได้ชั่วคราว หลังนวดไม่กี่วัน ก็กลับมาปวดใหม่ วนเวียนอยู่อย่างนี้ นั่นก็เพราะไม่ได้แก้ที่ต้นเหตุ คือ การก้มหน้าอยู่กับมือถือ หรือนั่งหน้าจอนานๆ จนกระทั่งได้เริ่มเล่นโยคะ อาการต่างๆ ก็ดีขึ้นอย่างมาก ปัญหา คือ ความขี้เกียจเล่นโยคะ ทำได้ช่วงแรกๆ แล้วก็ห่างหายไป ท่านั่งก็ไม่ดี เพราะการ work from home ใช้โน้ตบุ๊กทำงานที่บ้าน หน้าจอเล็กๆ ต้องก้มหน้าและห่อไหล่ทำให้การปวดคอบ่าไหล่หนักขึ้น จนกระทั่งมาลองกำหนดตารางการเล่นโยคะใส่ไว้ในปฏิทินนัดหมาย เหมือนเป็นตารางการประชุม ทำให้รู้สึกว่าเป็นงานอย่างหนึ่งที่ต้องทำ การทำวิธีนี้กลับได้ผลสำหรับตัวเอง ทำให้การเล่นโยคะต่อเนื่อง สม่ำเสมอได้ นอกจากเล่นโยคะแล้ว ผู้เขียนได้ซื้อจอคอมพิวเตอร์ใหม่ใช้ต่อกับเครื่องโน้ตบุ๊ก ทำให้ท่านั่งดีขึ้น ปัญหาการปวดคอบ่าไหล่ ก็ดีขึ้นจนแทบไม่เป็นปัญหาแล้ว

จากประสบการณ์ที่เกิดกับตัวเอง ก็มานั่งนึกดูว่าทำไมเราถึงขี้เกียจออกกำลังกาย ทั้งๆ ที่เราก็เห็นประโยชน์ชัดเจน ทำให้เข้าใจแนวคิดของ Dr. Richard Thaler เจ้าของรางวัลโนเบลสาขาเศรษฐศาสตร์ ปี 2017 ที่เสนอแนวคิดเรื่อง Nudge Theory¹ หรือทฤษฎีสะกิด กระตุ้น ให้คนมีพฤติกรรมที่ต้องการได้ Dr. Richard Thaler บอกว่า มนุษย์เราไม่ได้มีเหตุผลในการตัดสินใจ เพราะในชีวิตประจำวันเราจะใช้สมองส่วนที่เรียกว่า สมองระบบที่ 1 คือ สมองส่วนอัตโนมัติในการตัดสินใจทำอะไร หรือจริงๆ แล้วก็ไม่ได้ตัดสินใจโดยใช้เหตุผลอะไร แต่ทำไปตามสิ่งที่มากระทบตรงหน้า เราจะใช้สมองส่วนที่เรียกว่า สมองระบบที่ 2 คือ ส่วนวิเคราะห์ใคร่ครวญในชีวิตประจำวันน้อยมาก เมื่อมนุษย์เราทำอะไรอัตโนมัติตามสิ่งที่มากระทบตรงหน้า Dr. Richard Thaler เลยเสนอแนวคิด สะกิด หรือ กระตุ้น โดยการสร้างสิ่งแวดล้อมเพื่อให้คนมีพฤติกรรมที่ต้องการได้

เรื่องการมีพฤติกรรมเนือยนิ่ง คือ การนั่งทำงานนานๆ เป็นปัญหาของมนุษย์ที่ทำงานออฟฟิศส่วนใหญ่ทั่วโลก ได้มีงานวิจัยที่นำแนวคิด Nudge ไปทดลองเพื่อให้คนได้เคลื่อนไหวมากขึ้นหลายรูปแบบ แล้วก็พบว่า การออกแบบสิ่งแวดล้อมให้เหมาะสม สามารถเปลี่ยนพฤติกรรมได้จริงๆ

ตัวอย่างของงานวิจัยหนึ่งที่น่าสนใจ คือ งานวิจัยของ Tina A.G. Venema  และคณะ2 โดยการใช้โต๊ะทำงานที่ปรับระดับสูงต่ำได้ เพื่อให้คนเปลี่ยนอิริยาบถจากนั่งเป็นยืนบ้าง ที่ทำงานแห่งนี้ เป็นอาคารสูง 6 ชั้น แบ่งเป็นแผนกต่างๆ โดยออกแบบให้เป็นห้องโล่ง วางโต๊ะทำงานรวมกัน มีโต๊ะทำงานรวมทั้งหมด 836 ตัว ในจำนวนนี้ 110 ตัวเป็นโต๊ะปรับขึ้นลงได้ โต๊ะที่ปรับระดับได้นี้ จะตั้งไว้ที่ระดับ ‘นั่ง’ ทั้งหมด หากใครต้องการเปลี่ยนอิริยาบถเป็น ‘ยืน’ ก็ค่อยปรับระดับเองตามที่ต้องการ เนื่องจากพนักงานไม่ได้มีโต๊ะทำงานประจำ แต่ละวันพนักงานจะเลือกใช้โต๊ะตัวไหนก็ได้ พนักงานที่ใช้โต๊ะที่ปรับระดับขึ้นลงได้ พบว่าส่วนใหญ่ใช้โต๊ะนี้ ‘นั่ง’ ทำงานตลอดทั้งวัน ก่อนที่จะทำการวิจัย มีเพียงร้อยละ 1.82 เท่านั้น³ ที่พนักงานปรับโต๊ะให้เป็นระดับยืน

การออกแบบสิ่งแวดล้อมใหม่ในการวิจัยนี้ คือ การปรับให้โต๊ะเป็นระดับ ‘ยืน’ ไว้เลย ตามหลักของ Nudge คือ ตั้งค่าสิ่งที่เราต้องการให้เป็น default เพราะพบว่าคนมักจะยอมรับสิ่งที่กำหนดไว้แล้ว ไม่ค่อยปรับเปลี่ยนอะไร (สมองระบบที่ 1 ส่วนอัตโนมัติทำงาน) ถ้ามีอุปสรรคมาขวางหน้า เช่น ถ้าโต๊ะปรับเป็นระดับยืนอยู่ แล้วจะต้องปรับให้เป็นระดับนั่ง คนจะรู้สึกขี้เกียจปรับ ตั้งไว้ที่ระดับไหนก็จะใช้ระดับนั้น หลังจากทำการวิจัยได้ 2 สัปดาห์ พบว่า คนทำงานโต๊ะที่ระดับ ‘ยืน’ เพิ่มเป็นร้อยละ 13.13 หรือเพิ่มขึ้นถึง 7 เท่าเลยทีเดียว จะเห็นว่า การปรับเปลี่ยนเพียงเล็กน้อยเท่านั้น คือ การปรับระดับความสูงที่ตั้งค่า default ไว้จากนั่งเป็นยืน ก็ทำให้คนเปลี่ยนพฤติกรรมได้

สถาบันวิจัยประชากรและสังคมก็นำแนวคิด Nudge มาใช้เพื่อให้บุคลากรของสถาบันฯ ได้มีการเคลื่อนไหวร่างกายด้วยเช่นกัน ตั้งแต่การออกแบบอาคารโดยเฉพาะการขึ้นลงระหว่างชั้น ให้การใช้บันไดสะดวกกว่าการใช้ลิฟต์ เช่น ในโซนห้องทำงานอาจารย์ซึ่งอยู่ชั้น 5 กับ ชั้น 6 ได้เจาะช่องบันไดเชื่อมระหว่างโซนห้องทำงานทั้ง 2 ชั้น ให้สามารถเดินขึ้นลงได้สะดวก ในขณะที่หากจะใช้ลิฟต์ ต้องเดินออกมาผ่านประตูถึง 2 ชั้น และตามขั้นบันได ได้ติดสติ๊กเกอร์มีข้อความจูงใจให้ใช้บันไดแทนการใช้ลิฟต์ นอกจากนี้ สถาบันฯ ยังจัดกิจกรรม IPSR Million Challenges คือ การตั้งเป้าร่วมกันว่าใน 4 เดือนเมื่อนับจำนวนก้าวรวมกันของทุกคนในสถาบันฯ จะทำให้ได้ 50 ล้านก้าว ซึ่งสร้างความคึกคักตื่นตัวในการออกกำลังกายได้เป็นอย่างดี

ภาพโดย พอตา บุนยตีรณะ

การเจาะช่องบันไดระหว่างกันในแนวคิด Nudge เป็น action-oriented คือ การปรับสิ่งแวดล้อมให้พฤติกรรมที่ต้องการเป็นเรื่องสะดวก และให้พฤติกรรมที่ไม่ต้องการสะดวกน้อยกว่า ซึ่งการใช้ action-oriented จะได้ผลดีกว่า  cognitive-oriented nudge เช่น การให้ข้อมูลความรู้ เป็นต้น ซึ่งการติดสติ๊กเกอร์ข้อความจูงใจที่ขั้นบันได หรือบางหน่วยงานมีข้อมูลการใช้แคลอรีในการเดินขึ้นบันไดแต่ละขั้น ในงานวิจัยพบว่า ได้ผลต่อการเปลี่ยนพฤติกรรมไม่มากนัก

ประเด็นที่เป็นข้อจำกัดของ Nudge  intervention คือ ความยั่งยืน ถ้ากิจกรรมนั้นเป็นการทำระยะสั้น เมื่อเลิกทำ คนก็มักจะหยุดพฤติกรรมที่ควรทำไปด้วย กลับไปมีพฤติกรรมอย่างเดิมอีก เช่น การจัด IPSR Million Challenges ซึ่งในแง่ของ Nudge แล้ว นับเป็นการสร้าง commitment เมื่อมีโครงการนี้ บุคลากรของสถาบันฯ ตื่นตัวในการออกกำลังกายกันอย่างมาก ส่งข้อมูลการออกกำลังกายของตนเองลงในระบบข้อมูล การเห็นตัวเลขจำนวนก้าวที่เพิ่มขึ้นในแต่ละวัน ทำให้มีแรงจูงใจที่จะร่วมกันทำตามเป้าหมายที่ท้าทายไว้ให้สำเร็จ และมีการให้รางวัลคนที่มีจำนวนก้าวสูงสุดในแต่ละกลุ่มอายุด้วย ความสวยงามของการออกแบบนี้ คือ การตั้งเป้าหมายรวมของทั้งสถาบันฯ ไม่ใช่เป้าหมายรายบุคคล ทำให้สร้างการมีส่วนร่วมและการอยากมีส่วนทำให้เป้าหมายบรรลุร่วมกัน เพราะหากตั้งเป้าหมายรายบุคคล ทำให้อาจคิดได้ว่า เราทำไม่สำเร็จก็ไม่เป็นไร เพราะกระทบเราแค่คนเดียว แต่หลังจากโครงการนี้สิ้นสุดลง ไม่ได้มีการเก็บข้อมูลว่าคนกลับไปมีวิถีชีวิตแบบเดิมหรือไม่ หรือมีการเปลี่ยนพฤติกรรมถาวรหรือเปล่า แต่จากข้อมูลงานวิจัยที่อื่น พบว่า หลังจากจบโครงการ คนก็มักกลับไปใช้ชีวิตแบบเดิม มีส่วนน้อยที่เปลี่ยนพฤติกรรมถาวร

ย้อนกลับมามองตัวเองว่าทำไมการปรับเรื่องการกำหนดตารางการเล่นโยคะ ถึงทำให้เราออกกำลังกายได้สม่ำเสมอขึ้น ก็น่าจะเข้ากับเรื่อง commitment และ default การใส่ไว้ในตารางปฏิทินนัดหมาย เหมือนกับการลงนัดหมายประชุม พอถึงเวลาเราก็ทำ โดยไม่ต้องคิดหรือตัดสินใจ ให้สมองส่วนอัตโนมัติทำตามตารางนัดหมายแต่ละวัน แนวคิดเศรษฐศาสตร์พฤติกรรมจึงเป็นแนวคิดที่น่าสนใจที่จะปรับเปลี่ยนพฤติกรรมโดย ‘ปรับเพียงนิด สะกิดอีกหน่อย’ ก็จะทำให้คนมีพฤติกรรมที่ต้องการได้ และเป็นแนวทางการวิจัยที่จะช่วยให้การออกแบบนโยบายได้ผล ใช้งบประมาณไม่มาก และนำไปใช้ได้กับพฤติกรรมที่หลากหลาย ทั้งพฤติกรรมการกิน การออกกำลังกาย การออม และอื่นๆอีกมากมาย ความท้าทายคือการสร้างความยั่งยืน เพื่อให้พฤติกรรมที่ปรับเปลี่ยน กลายเป็นนิสัยถาวรได้ต่อไป

อ้างอิง

1. Thaler, R.H., & Sunstein, C.R. (2008). Nudge: improving decisions about health, wealth, and happiness. New Haven: Yale University Press.
2. Venema, T.A.G., Kroese, F.M., & De Ridder, D.T.D. (2018). I’m still standing: A longitudinal study on the effect of a default nudge. Psychology & Health, 33(5), 669-681. https://doi.org/10.1080/08870446.2017.1385786
3. อัตราการใช้ในระดับยืนนับเฉพาะโต๊ะ 110 ตัวที่ปรับสูงต่ำได้